Weber voor Links

Levensvatbaar Politiek Project door Π op 2024-02-08 in Politiek

Het zijn nihilistische tijden, zegt filosoof Wendy Brown, hoogleraar UPS Foundation aan de School of Social Science van het Institute for Advanced Study in Princeton. Nooit eerder is de samenleving zo geatomiseerd, gedemoraliseerd en geconfigureerd om te voldoen aan de mandaten van het kapitalistische systeem. Wat moet er gedaan worden?

In haar nieuwste boek wendt dr. Brown zich tot de Duitse socioloog Max Weber om deze vraag te beantwoorden. Weber verachtte het nihilisme als een bron van sociale polarisatie en bureaucratische ontgoocheling. Om de collectieve geest nieuw leven in te blazen, vierde Weber de politieke deugd van charisma.

Honderd jaar later wordt charisma echter met enorme argwaan bekeken – niet in de laatste plaats vanwege de gevolgen ervan in Webers geboorteland Duitsland. Voor nummer 64 daagt dr. Brown progressieve krachten uit om hun benadering van charismatisch politiek leiderschap te heroverwegen, en biedt ze een visie op ‘Weber voor links’ uit haar nieuwe boek van de Harvard University Press.

Charismatisch leiderschap heeft de neiging om linkse en liberale denkers zorgen te maken of zelfs af te stoten. Er bestaat een radicale democratische angst voor leiderschap als een onvermijdelijk hiërarchische formatie. Er bestaat liberaal-democratische bezorgdheid over de mogelijke usurpatie van representatie. Er bestaat Habermasiaanse bezorgdheid over het opgeven van de rede als bron van politieke keuzevrijheid en mobilisatie. Er bestaat een breed gedeelde bezorgdheid over de gevaren van despotisme die charismatisch leiderschap met zich meebrengt, en de angst dat flirten met dergelijk leiderschap ongecontroleerde macht voortbrengt of legitimeert. Bijgevolg hekelen veel progressieven vandaag de dag het linkse populisme, en niet alleen het oude leninisme. Anderen verdedigen sociale bewegingen zonder leiders, opstanden zonder duidelijke of geconsolideerde eisen, of horizontaalisme en sociocratie.

Deze zorgen over charismatische leiders kunnen serieus worden genomen zonder hen toe te staan te regeren. Charisma, met zijn vermogen om aan te zetten en te prikkelen, te inspireren en te mobiliseren, en vooral om verder te gaan dan de gewone gang van zaken, is een onbetwistbaar krachtig element van het politieke leven. Als links het zonder deze macht doet, terwijl rechts het uitmelkt voor eigen voordeel, betekent dit een nederlaag, terwijl het zich houdt aan het soort deugdzame politieke ethos waar Weber voor waarschuwt. Vooral liberale centristen lijken er soms op voorbereid dat de wereld in vlammen opgaat, terwijl ze vasthouden aan instellingen, procedureel beleid, rede en beleefdheid. De fout hier is echter meer dan pragmatisch of strategisch. Het afwijzen van charismatisch leiderschap leidt tot een verkeerd begrip van zowel de politiek als de rede in de poging om de eigenaardige belofte van vrijheid van de moderniteit, gebaseerd op hun verbondenheid, in stand te houden. Het verbeeldt politieke argumenten die vrij zijn van retorische kracht en die alleen de overhand hebben op basis van hun bewijskrachtige en logische gegrondheid. Het stelt de rede voor in een abstract en autonoom register, onafhankelijk van de culturele locatie, vormen van rationaliteit en hun specifieke discourstermen. Bovenal stelt het zich de rede voor als onafhankelijk van het verlangen, of zelfs tegengesteld daaraan.

Birth of Fascism by David Alfaro Siqueiros is a depiction of the bankruptcy of the capitalist system and its creation, fascism.

Dit zijn consequente misverstanden. Ze zalven links onder andere met rationaliteit en bedekken rechts uitsluitend met vals bewustzijn of kwade trouw – hebzucht, supremacisme of ambitie voor macht die paradeert als gerechtigheid en rechts. Hiermee reproduceren ze de intellectuele minachting waar velen die zich tot rechts aangetrokken voelen zich tegen verzetten en die rechtse politici uitbuiten. Ze brengen ook een linkse waardenconstellatie op één lijn met de waarheid, waarbij ze de hartstocht, de wrok, de wil tot macht en de historische contingentie in deze constellatie verloochenen. Bovendien schrikt links, door het politieke theater aan te zien voor een academische debatzaal, ervoor terug om zijn eigen hartstochtelijke gehechtheden te creëren als een dwingende toekomst en om de hartstochten van zijn vijand te kwetsen, uit te buiten of te coöpteren. In plaats daarvan beperken de linkse rationalisten zich tot het aan de kaak stellen van hypocrisie en fictie in rechtse projecten of het blootleggen van hun snode financieringsstromen of netwerken. Links staat in dit opzicht altijd op zijn achterste benen en staat versteld van zijn eigen mislukkingen en krimpende terrein, terwijl zijn vijanden vandaag de dag steeds openlijker flirten met autoritarisme en fascisme.

Het is onze taak om de zorg voor het verlangen op elk moment te integreren in het politieke denken, handelen en overtuigen, of we nu klimaatontkenning en verzet tegen abortus analyseren of een campagne opzetten die is ontworpen om verharde politieke polariteiten te doorbreken. Het punt is niet dat links het vuile spel moet leren spelen. Of vervang emotie door doordachte en geïnformeerde argumenten, leugens door waarheid, handige ficties door wetenschap. Of hou vast aan het irrationalisme van Sorel en het blinde geloof in mythen. Dit alles zou het nihilisme verdiepen en het einde van de democratie bespoedigen, en de kans missen om de binaire begrippen uit te dagen die bijdragen aan de hachelijke situatie van het heden. Het punt is veeleer dat we de tegenstelling tussen rede en verlangen op politiek gebied moeten opgeven, samen met de verwaandheid dat de rede ooit het verlangen in de politiek zou kunnen verslaan, of dat conceptuele filosofische verfijningen of wetenschap politieke problemen oplossen. Bovenal moeten we elke variant opgevengebaseerd op het idee dat alleen een vals bewustzijn de massa ervan weerhoudt hun ware belangen in gelijkheid en emancipatie te kennen en ernaar te handelen. Vaak wil de massa geen van beide; hun verlangens lopen een andere kant op, en de uitdaging is om deze verlangens te benutten en om te leiden. Verlangen is niet oneindig kneedbaar, maar als het wordt begrepen en met erkenning wordt bevredigd, kan het worden vormgegeven en een andere richting worden uitgestuurd.

De aandacht voor politieke verlangens brengt ons in de buurt van een kring van denkers aan de linkerkant – onder anderen Sorel, Gramsci, Marcuse en Stuart Hall – die naar cultuur en gevoel keken ter vervanging en aanvulling van economisme, spontaniteit en rede als bronnen van revolutionair enthousiasme onder de massa's. Dit soort denken ligt uiteraard ver van Webers eigen hart, vooral, maar niet alleen, van de Soreliaanse soort die geweld fetisjeert en mythos over logos valoriseert. Toch kan Webers specifieke formulering van charismatisch leiderschap precies zijn wat nodig is om deze traditie verantwoordelijker, overtuigender en relevanter te maken voor het heden. Alleen charismatisch politiek leiderschap, zo benadrukte Weber, zou het politieke domein op productieve wijze opnieuw kunnen betoveren, door de machines van overheersing te ontwrichten met visies en actievormen die de menselijke macht om de wereld vorm te geven, verlossen. Geworteld in innerlijke discipline en terughoudendheid, leidt charismatisch leiderschap, gekoppeld aan meedogenloze verantwoordelijkheid voor gebeurtenissenketens in het unieke theater van de politiek, tot een manier om revolutionaire enthousiasme voor een andere wereld te koppelen aan zorg voor het leven in deze wereld. Verre van te handelen vanuit impuls of instinct, laat staan uit ijdelheid of geloof in de superieure ethische waarde van een zaak, verstoort Webers held de status quo door nauwgezet respect voor de krachten en coördinaten ervan, terwijl hij hardnekkig wegen naar nieuwe volgt. Deze figuur biedt revolutionaire hoop die noch met mythe noch met utopie strookt en tegelijkertijd de open afsluitingen van het heden doorbreekt.

Voor Weber omvat nuchter, verantwoordelijk en doelgericht leiderschap in het hedendaagse politieke domein het onderkennen van de buitengewone moeilijkheid van het weerstaan, laat staan overwinnen, van vormen van rationaliteit en rationalisatie die regeren om alternatieven tot stand te brengen; het erkennen van geweld als het ultieme middel, en macht als het enige betaalmiddel van het rijk; bewustzijn van de contingente aard van iemands oorzaak, samen met de afstand tussen intenties en gevolgen; en toewijding om het menselijk verlangen naar iets om in te geloven en op te hopen, te wekken. Dit zijn ook onmisbare elementen van een linkse politiek, en de combinatie ervan is vooral belangrijk om het fatalisme terzijde te schuiven en het nihilisme te weerstaan. Hoewel we ons hebben geconcentreerd op hun belichaming in leiderschap, kan deze belichaming ook een vorm van politieke opvoeding zijn. Leiders die gepassioneerd en verantwoordelijk zijn, visionair en zorgvuldig, inspirerend en nuchter, bieden lessen voor zowel sociale bewegingen als burgers.

Dit gezegd hebbende, kan politieke opvoeding, en de complexe verstrengeling ervan met verlangen, niet alleen aan het politieke domein worden overgelaten. Als Weber gelijk heeft dat politieke wereldbeelden, ‘waarden’, voortkomen uit complexe gehechtheden en verlangens, en als nihilisme een crisis van verlangen vertegenwoordigt, een impasse in het liefhebben van dit leven en deze wereld, dan wordt opvoeding van gevoelens of gehechtheid fundamenteel voor het opbouwen van een toekomst. Deze opvoeding wordt van het grootste belang als we de verwaandheid opgeven dat onze waarden waar zijn en die van onze tegenstanders onwaar, dat politieke waarden eerder een kwestie van ontdekking zijn dan van wetgeving, en dat rede of belangen op natuurlijke wijze de verleiding door autoritarisme of bedrog zullen tegengaan, door niet-duurzame suprematies van soort, ras of geslacht, of door nihilistische versies van vrijheid (nihilistisch omdat ze op geen enkele manier het leven dienen). Webers standpunt, een antwoord aan zowel liberalen als marxisten, herinnert ons eraan dat rationele argumenten en overtuigend bewijs op zichzelf de angsten en frustraties, gehechtheden en verlangens van het volk niet kunnen tegengaan. Het is eerder de taak van degenen die investeren in een rechtvaardiger en duurzamer orde om het verlangen naar een dergelijke orde aan te wakkeren en te voeden, en om dat verlangen in te bouwen in een wereldbeeld en een levensvatbaar politiek project.

Vrij naar Dr. Wendy Brown

Excerpted from NIHILISTIC TIMES: THINKING WITH MAX WEBER BY WENDY BROWN, published by The Belknap Press of Harvard University Press. Copyright © 2023 by the President and Fellows of Harvard College. Used by permission. All rights reserved.

⟵