Van Neoliberalisme Naar Neofeudalisme

Jodi Dean is hoogleraar politieke wetenschappen aan de Hobart en William Smith Colleges in Genève, New York. Ze is de auteur en redacteur van veertien boeken, waaronder The Communist Horizon, Crowds and Party en Comrade: An Essay on Political Belonging.

Voor nummer 35 van The Internationalist onderzoekt professor Dean de baanbrekende verschuiving van het economische systeem dat bekend staat als 'neoliberalisme' naar een nieuw systeem dat zij 'neofeudalisme' noemt, wat een groot aantal nieuwe sociale, ruimtelijke en affectieve pathologieën met zich meebrengt.

Terwijl staten, banken en de wereldwijde financiële klasse worstelen met wereldwijde inflatie op een opwarmende planeet, doen we er goed aan ons niet te laten afleiden door een focus op economische omstandigheden op korte termijn van politieke economische tendensen op langere termijn. Al meer dan veertig jaar regeert het neoliberalisme als de ideologie van het mondiale kapitalisme. Neoliberale veronderstellingen hebben de absurditeit gedomineerd die doorgaat voor politiek gezond verstand, of we het nu hebben over bezuinigingen op openbare diensten, financierbaarheid, het creëren van steeds grotere en complexere toeleveringsketens of de opkomst van technologiegiganten met waarderingen die groter zijn dan de meeste nationale economieën. Nu begint de neoliberale consensus uiteen te vallen. De financiële crisis van 2008-2009, de ineenstorting van het wereldwijde ontwikkelingsmodel, de noodzaak van een gecoördineerde reactie van de overheid op de COVID-19-pandemie en de intensivering van de politieke en sociale instabiliteit over de hele wereld dwingen de reguliere politieke elites te erkennen dat een beroep doen op bezuinigingen, vrijhandel en kapitaalstromen hun vroegere overtuigingskracht hebben verloren. Het oude sterft, maar wat nog geboren zou kunnen worden ligt open, een kwestie van strijd. Als dominante tendensen standhouden, is wat uit het neoliberalisme zal voortkomen waarschijnlijk erger: neofeodalisme.

Tegenwoordig vindt accumulatie minder plaats door middel van warenproductie en meer door middel van pachten en predatie – nemen, niet maken, zoals Brett Christophers uitlegt in Rentier Capitalism. Marx' Mr. Moneybags ziet er niet langer uit als een kapitalist. Hij verschijnt als een huisbaas of financier, iemand die een deel neemt. In de eenentwintigste eeuw zijn de meeste banen in de dienstensector; er zijn grootschalige dienende sectoren over de hele wereld. In landen met een hoog inkomen is 70 tot 80 procent van de werkgelegenheid in de dienstensector; de meeste werknemers in Iran, Nigeria, Turkije, de Filippijnen, Mexico, Brazilië en Zuid-Afrika zijn ook in de dienstensector. Het begrijpen van een economie van huren en diensten als de neofeodale tendens van het kapitalisme helpt ons het heden te begrijpen.

In plaats van wat Mario Tronti theoretiseerde als de sociale fabriek, heeft de weerspiegeling van kapitalistische processen van plundering, extractie en de-ontwikkeling geleid tot het sociale landhuis. De samenleving is niet langer gericht op de productie van arbeiders en producten; het is nu een orde van persoonlijke service, privileges, hiërarchie en trouw. Steeds meer mensen worden gedwongen hun arbeidskracht te verkopen om te overleven; ze verkopen deze arbeid als diensten aan mensen die op zoek zijn naar leveringen, chauffeurs, schoonmakers, trainers, thuiszorgmedewerkers, kindermeisjes, bewakers, coaches, enzovoort. Het kopen en verkopen van diensten wordt mogelijk gemaakt door nieuwe tussenpersonen, technologische platforms waarvan de eigenaars zich tussen de dienstverleners en de zoekers plaatsen, waarbij ze er zeker van zijn een vergoeding te krijgen samen met de gegevens en metadata die bij elke transactie horen. Onze basisinteracties zijn niet van onszelf. Nu de vooruitgang in de productie op een doodlopende weg lijkt te zitten, wordt het kapitaal tegenwoordig opgepot en gebruikt als een wapen van ontwrichting, de dragers ervan zijn nieuwe heren, terwijl de rest van ons afhankelijke, geproletariseerde bedienden en lijfeigenen zijn.

Feodale taal circuleert al meer dan een decennium rond 'big tech'. Mensen praten over tech-feodalisme, meesters en slaven van internet. Velen betreuren hoe we met platformisering en de gig-economie worden veranderd in digitale lijfeigenen die afhankelijk zijn van technische opperheren, vazallen die gedwongen worden tot verschillende soorten beschermende regelingen, zodat onze computers niet worden gehackt en onze identiteiten worden gestolen.

Neofeodalisme is verre van strikt een kenmerk van ons getechnologiseerde heden, maar is gekoppeld aan een hele reeks andere ontwikkelingen die verband houden met de privatisering van openbare diensten en de grenzen aan kapitaalaccumulatie. De dynamiek van het kapitalisme keert zich zodanig tegen zichzelf in dat ze niet langer de specifieke bewegingswetten van het kapitalisme volgen – winstmaximalisatie, herinvestering van overschotten en verbetering van de arbeidsproductiviteit – maar in plaats daarvan overgaan tot vernietiging, marktverstoring, opeten of oppotten van de opbrengsten, voorraden en aandelen terugkope, verovering (snel een markt domineren, ondernemingen opkopen, vrije arbeid in beslag nemen).

De neofeodale aspecten van het heden vallen uiteen in vier algemene categorieën: recht, sociale eigendomsverhoudingen, ruimtelijkheid en beïnvloeding. Terwijl te rechtsvorm van de kapitalistische moderniteit is de moderne natiestaat geweest, typisch gekenmerkt door grondwettigheid, rechten en abstract recht, de soevereiniteit onder het neofeodalisme is verkaveld. In plaats van de universele wet waaraan iedereen in gelijke mate onderworpen is, hebben we arbitrage geprivatiseerd, geheimhoudingsovereenkomsten, niet-concurrentiebedingen, aparte wetten voor arm en rijk, de verstrengeling van politieke en economische macht, enzovoort. Rechtstheoreticus Alan Supiot schetst de 'heropleving van het feodalisme' in de netwerkmaatschappij als een verschuiving van wet naar binding, dat wil zeggen van algemeen en abstract recht naar persoonlijke economische afhankelijkheden. Robert Kuttner en Kathryn Stone constateren eveneens de verdringing van het publiekrecht door wettelijk gesanctioneerde private jurisprudentie. Ook zij omschrijven deze privatisering van de jurisprudentie als neofeodaal. Dat neoliberalisme gepaard gaat met decentralisatie, fragmentatie en privatisering van overheidsdiensten wordt al tientallen jaren erkend. Wat relatief minder wordt erkend, zijn de gevolgen van het onderwerpen van politiefuncties aan economische maatregelen: in gemeenten die afhankelijk zijn van ticketinkomsten en gerechtskosten, is politiewerk minder een kwestie van openbare veiligheid dan dat het geld opbrengt. Soortgelijke extractie vindt plaats op internationaal niveau, aangezien het IMF toeslagen oplegt aan de landen met de meeste schulden.

Zoals de tech-commentatoren benadrukken, bieden neofeodaliserende sociale eigendomsverhoudingen nieuwe heren en lijfeigenen, gepersonaliseerde en hiërarchische afhankelijkheidsbanden. Onze setting is er niet alleen een van extreme ongelijkheid, maar ook van ongelijkheden die technologische platforms produceren en waarop ze vertrouwen. Voorbeelden zijn Uber, AirBnB, Amazon en verschillende bezorgdiensten. We zijn afhankelijk van platforms en de platforms maken gebruik van onze afhankelijkheid. Afgezien van deze technische dimensie, hebben de ongelijkheden die het communicatieve kapitalisme verergert en voortbrengt evenveel of zelfs meer te maken met het kapitalisme dan met communicatie – niet de vervanging van banen door automatisering, maar het tegenovergestelde: de grenzen van automatisering. Jason E. Smith schetst Marx' analyse van het verband tussen industrialisatie en de opkomst van de bediendensector. Naarmate de productiviteit toeneemt en er minder werknemers nodig zijn, worden die werknemers – die een loon nodig hebben om te overleven – in sectoren gegooid die minder vatbaar zijn voor automatisering, dat wil zeggen diensten. Diensten zijn minder vatbaar voor automatisering, deels vanwege de specifieke vaardigheden die zorg vereist, zoals het verschonen van een baby, het uit bed halen van een oudere persoon enz. Ze verzetten zich ook tegen automatisering omdat ze goedkoop zijn, de laatste banen die beschikbaar zijn voor degenen die uit elke andere worden gegooid.

Marx' Mr. Moneybags ziet er niet langer uit als een kapitalist. Hij verschijnt als een huisbaas of financier, iemand die een deel neemt. De ruimtelijkheid van het neofeodalisme is een landschap waar desolate achterlanden beschermde, vaak levendige centra omringen. De ruimte is verdeeld tussen de achtergebleven steden en de steden waarin het kapitaal zich concentreert, en daarbinnen omdat gentrificatie sommige gebieden onbetaalbaar maakt en andere nauwelijks bewoonbaar. Een stad wordt rijker en meer mensen raken ontheemd, onteigend en dakloos. Openbare ruimte neemt af en privéruimten worden mini-forten gericht op het beschermen van de rijken en hun bezittingen met diensten die beschikbaar zijn voor de rijken, afhankelijk van wat ze bereid zijn te betalen.

Ten slotte wordt neofeodalisme affectief geregistreerd in gegeneraliseerde angst en catastrofisme. Een nieuwe omhelzing van het cryptische, occulte, techno-heidense en antimoderne versterkt de apocalyptische onzekerheid. Aanhangers van de QAnon-complottheorie lezen broodkruimels die op online prikborden zijn gedropt voor aanwijzingen die hen zullen helpen machtsverhoudingen te begrijpen. Profeten en evangelisten die buiten de institutionele religie opereren, bieden genezing, visioenen en voorspellingen. Wereldwijd neemt de angst voor en interesse in heksen toe. Het alomtegenwoordige wantrouwen jegens de overheidswetenschap verergerde de COVID-19-pandemie. Mensen die weinig vertrouwen hadden in experts – waaronder de Amerikaanse president – omarmden zowel pseudowetenschappelijke ontkenning van het coronavirus als nepmiddeltjes. Aan deze mix kunnen we het mystieke jungianisme van Jordan Peterson, de 'donkere verlichting' van Nick Land en de mythische geopolitiek van Atlantis en Hyperborea van Alexander Dugin toevoegen. Peter Thiel, de miljardair-oprichter van PayPal en Palantir Technologies, propageert een expliciet neofeodaal wereldbeeld. Samen met andere kapitalisten uit Silicon Valley is Thiel bezorgd om zijn fortuin te beschermen tegen democratische inmenging en pleit daarom voor strategieën van exodus en isolatie, zoals leven op zee en ruimtekolonisatie, alles wat nodig is om rijkdom te redden van belastingheffing. Extreem kapitalisme gaat over in de radicale decentralisatie van het neofeodalisme.

Voor degenen aan de andere kant van de neofeodale scheidslijn worden angst en onzekerheid minder door ideologie aangepakt dan door opioïden, alcohol en voedsel, alles om de pijn van hopeloos, hersenloos, eindeloos gezwoeg te verdoven. Repetitief werk met weinig controle en hoge stress, zoals dat geassocieerd is met werk dat technologisch wordt gecontroleerd, houdt rechtstreeks verband met 'depressie en angst', zoals Emily Guendelsberger aantoont in haar boek On the Clock. Onzekere roosters (geprezen als flexibel) en onbetrouwbaar loon (omdat loondiefstal alomtegenwoordig is) zijn stressvol en doodsbenauwd. Voor sommigen is neofeodale apocalyptiek individueel, familiaal, lokaal. Het is moeilijk om je druk te maken over een klimaatcatastrofe als je al een paar generaties een catastrofe hebt meegemaakt. Mensen hebben goede redenen om zich angstig en onzeker te voelen. De catastrofe van de onteigening van het sociale overschot door het neofeodale kapitalisme tegen de achtergrond van een uiterst ongelijke en opwarmende planeet is reëel.

Het neoliberalisme heeft aanzienlijke veranderingen teweeggebracht in de sociale eigendomsverhoudingen. Zoals al lang duidelijk is in het structurele aanpassingsbeleid en de schuldregelingen die landen zijn opgedrongen door de Wereldbank, het IMF en andere kapitalistische instellingen, heft het neoliberale beleid de staatsboeien of beperkingen op markten op – vangnetten voor werknemers, vennootschapsbelasting, sociale voorzieningen, enzovoort. De enorme rijkdommen die door het neoliberale beleid in de handen van weinigen kunnen worden opgebouwd, oefenen een politieke en economische macht uit die de bezitters van rijkdom beschermt en tegelijkertijd de ellende van bijna alle anderen intensiveert. In de loop van de tijd vertrouwen vermogensbezitters die op zoek zijn naar hoge rendementen op speculatieve financiering, leveraged buy-outs, hedgefondsen, private equity en dergelijke om risicovolle, hoge beloningsactiviteiten na te jagen, zoals die in Silicon Valley de voorkeur genieten. Met doelen van ontwrichting en verovering gooien ze dit kapitaal in destructieve platforms die zich in ruilrelaties invoegen in plaats van productie. Productie zal waarschijnlijk geen superwinst opleveren, maar platforms die zichzelf onmisbaar kunnen maken voor markttoegang, die op nieuwe manieren vergoedingen kunnen afdwingen, dat is veelbelovender. De toename van onzekerheid en angst, evenals de bredere patronen die verband houden met privatisering, bezuinigingen en de achteruitgang van de middenklasse, creëren een basis van consumenten die dankbaar zijn voor prijsverlagingen en een aanbod van arbeidskrachten die op zoek zijn naar werk. Afhankelijk van de markt voor toegang tot onze bestaansmiddelen, worden we afhankelijk van het platform voor toegang tot de markt. Als we moeten werken, krijgt het platform zijn deel. Als we willen consumeren, krijgt het platform zijn deel. In eerste instantie lijkt het misschien dat de prijs slechts informatie is. Maar het zal toenemen, het is toegenomen.

We bevinden ons in een overgangstijd waarin het accumulatieproces van vorm verandert. De hogere klassen kunnen niet doorgaan op de oude manier. Met kapitalistische accumulatieprocessen op een doodlopende weg, wordt kapitaal opgepot en gebruikt als veroverings- en vernietigingswapen, zijn zij de nieuwe heren, de rest van ons afhankelijke, geproletariseerde lijfeigenen en bedienden. Het neofeodalisme is geen "terugkeer" naar het historische feodalisme, maar een reflexivisering zodat kapitalistische processen die lang naar buiten gericht waren door kolonialisme en imperialisme in zichzelf keren. Het herkennen van tendensen tot neofeodalisering in ons heden kan ons helpen de politieke en conceptuele verbanden te leggen tussen de tekortkomingen van het publiek recht in de nasleep van geprivatiseerde jurisprudentie, big tech en de steeds groter wordende sector van bedienden, landschappen van wanhoop in het achterland en de bredere sfeer van catastrofisme en angst. Een grimmige nieuwe orde krijgt vorm nu het kapitaal tegen zijn grenzen aanloopt, waardoor strijd en eenheid des te urgenter worden.

Vrij naar Jodi Dean