Die Gaat Lopen

Waarom weigeren jager-verzamelaars sedentair te zijn? Nieuwe antwoorden komen tevoorschijn uit de diepten van het Congolese regenwoud

We liepen in een rij, geleid door vier mannen die lopend op blote voeten het regenwoud doorzochten. Aan de kop van de slang sneed een van onze gidsen met een kapmes smalle tunnels door het gebladerte. Twee anderen volgden, met grote containers vol drinkwater en voedsel die we de komende week nodig zouden hebben. En aan het einde van de stoet zorgde de laatste gids ervoor dat een andere onderzoeker en ik niet achterop raakten of verdwaald raakten in het doolhof van bomen. We waren uitgeput. Na zeven uur door de vegetatie te hebben gesnoeid en door water en modder te hebben gewaad, hadden we niets gevonden. Ik was de tel kwijtgeraakt van het aantal keren dat we op een pad waren teruggekeerd of waren gestopt om alternatieve routes te bespreken.

De mannen waren op zoek naar hun huis. Het was een huis dat niet stil bleef staan, maar door het regenwoud van de Likouala-regio trok terwijl hun gemeenschap door het noordelijke deel van de Republiek Congo trok. Als leden van de Mbendjele BaYaka, een van de weinige overgebleven mobiele jager-verzamelaarsgroepen in de wereld van vandaag, hadden deze mannen geen permanente huizen of privébezittingen. Dit, zo vertelden ze ons, maakte de zoektocht uitdagend, zelfs voor insiders zoals zijzelf.

Minder dan een jaar geleden hadden we dezelfde modderige paden bewandeld, waarbij we elke dag naar een tijdelijke Mbendjele BaYaka-nederzetting in het Congo-regenwoud reisden. Destijds gonsde het van het gelach van kinderen in de nederzetting. Vrouwen organiseerden expedities om brandhout te verzamelen of hielpen bij het verzamelen van payo (een bosmango) met de mannen die het kamp niet hadden verlaten om hun geluk te beproeven met het vangen van een antilope. De verzamelde yams werden naast lommerrijke hutten opgestapeld en rook (bedoeld om giftige mieren op afstand te houden) steeg op naar het bladerdak.

Nu, in maart 2023, was het kamp waar we zoveel tijd hadden doorgebracht niet veel meer dan een lege boskap. Toen we er doorheen liepen, zagen we verlaten bezittingen en woningen: speren, geweven matten en manden, en hutten met nog maar een paar bladeren in het dak. De Mbendjele BaYaka waren verder gegaan met nauwelijks iets dat ze tijdens hun verblijf hadden verdiend. Ze waren op een dag gewoon opgestaan en het regenwoud ingelopen. Waar waren ze gebleven? Dat was de directe vraag die we met onze vier gidsen stelden toen we het verlaten kamp verlieten, maar we zochten ook naar antwoorden op meer ongrijpbare dilemma's. Waarom hadden deze volkeren bewust gekozen voor een leven dat bijna voortdurend in beweging was? Waarom weigerden ze zich te vestigen, zelfs in de 21e eeuw, ondanks de druk en prikkels om hun mobiele manier van leven op te geven?

Deze vragen zijn niet nieuw. Al sinds de jaren zestig hebben jager-verzamelaars – van de !Kung San-volkeren van de Kalahari tot de inheemse Gidjingali-gemeenschappen in Australië – antropologen geholpen antwoorden te vinden, die tot grote herzieningen van geaccepteerde ideeën over vooruitgang en menselijke evolutie hebben geleid. Misschien wel de belangrijkste van deze herzieningen vond plaats in 1966, ver van de regenwouden van het Congobekken, toen een groep etnografen, archeologen en biologische antropologen, waaronder Marshall Sahlins, George Peter Murdock en Julian Steward, bijeenkwamen aan de Universiteit van Chicago voor een symposium genaamd Man the Hunter.

Het symposium, georganiseerd door de antropologen Richard Borshay Lee en Irven DeVore, was de eerste keer dat een dergelijke groep samenkwam om inzichten uit hun observationeel veldwerk te delen met sociaal en politiek diverse jager-verzamelaarspopulaties. Het symposium heeft bijgedragen aan een revolutie in de kennis over de evolutie van onze soort, waardoor eerdere aannames over de aard van jager-verzamelaarsgemeenschappen werden omvergeworpen en een nieuw verhaal over sociale evolutie werd aangeboden.

Eerder onderzoek naar deze samenlevingen uit de 18e en 19e eeuw had ze vaak afgeschilderd als primitieve overblijfselen uit een minder ontwikkeld verleden, die tijdens hun korte, moeilijke leven moeite hadden om hulpbronnen te verzamelen. Dit vroege onderzoek ondersteunde een reeks racistische ideeën over de menselijke evolutie en versterkte vormen van sociaal darwinisme die werden gebruikt om de opvatting van jager-verzamelaars als minder dan menselijk te rechtvaardigen, wat hielp de ‘morele’ basis te leggen voor de verplaatsing en kolonisatie van jager-verzamelaars. verzamelaarspopulaties over de hele wereld.

Het verzette zich tegen het idee dat hedendaagse jager-verzamelaars zichzelf nauwelijks konden onderhouden

Op het symposium in 1966 beweerden de verzamelde geleerden dat de samenlevingen van jagers-verzamelaars niet eenvoudigweg primitief waren, en ook niet verwikkeld waren in een voortdurende strijd om voldoende hulpbronnen te verzamelen. Sommigen, zo beweerde Sahlins, zouden zelfs als ‘welvarend’ kunnen worden beschouwd. Zich vestigen in een landbouwbedrijf

De traditionele manier van leven garandeerde niet altijd materiële verbeteringen, en jager-verzamelaars genoten soms van meer vrije tijd, gevarieerdere diëten en minder gezondheidsproblemen dan gevestigde samenlevingen. Zoals Lee en DeVore het later zouden stellen, is de levensstijl van jager-verzamelaars ‘de meest succesvolle en volhardende aanpassing die de mens ooit heeft bereikt’. Hoewel veel oude ideeën tijdens het symposium ter discussie werden gesteld, droeg het nieuwe verhaal van de sociale evolutie dat voortkwam uit Man the Hunter nog steeds echo's uit van oudere ideeën. Vestiging werd nog steeds gezien als een vorm van sociale vooruitgang.

Een typische maar tijdelijke kampnederzetting. Foto door Edward Parker/Alamy

Het verhaal suggereerde dat onze soort ooit uitsluitend bestond uit kleine, mobiele en egalitaire bendes jager-verzamelaars bestaande uit zo’n 25 tot 50 nauw verwante personen, waarbij de precieze omvang werd bepaald door de hulpbronnen die beschikbaar waren in de omgeving waarin zij leefden. Het bandlidmaatschap, hoewel vloeiend, zou gedomineerd zijn door nauwe verwantschapsbanden. Mensen leefden op deze manier tot de komst van de landbouw, ongeveer 11.000 jaar geleden, toen we begonnen met het verbouwen van voedsel, het domesticeren van gewassen en dieren, en het verzamelen van vee. Door dit te doen zijn we sedentair geworden. Dat wil zeggen, mensen stopten met verhuizen omdat ze een bestaanssysteem hadden gevonden waardoor ze op dezelfde plek konden blijven.

Toen succesvolle landbouwgemeenschappen wereldwijd begonnen te bloeien en zich uit te breiden, werden lokale jager-verzamelaars gedwongen zich aan te passen. Sommigen werden opgenomen in agrarische gemeenschappen, anderen werden verdreven naar omgevingen die ongeschikt waren voor landbouw of werden langzaam met uitsterven bedreigd. Het symposium verzette zich tegen het idee dat hedendaagse jager-verzamelaars nauwelijks in staat waren zichzelf in hun levensonderhoud te voorzien, of slechts een schamel bestaan te leiden in een leven dat wreed en vol strijd was. In plaats daarvan luidde Man the Hunter een golf van revisionisme in. Dit werd later tot het uiterste doorgevoerd door Jared Diamond, die in een controversieel artikel – 'The Worst Mistake in the History of the Human Race' (1987) – beweerde dat de adoptie van de landbouw 'een catastrofe was waarvan we nooit zijn hersteld.' Op basis van onderzoek van het symposium en het werk van andere antropologen beweerde Diamond: ‘Met de landbouw kwamen de grove sociale en seksuele ongelijkheid, de ziekte en het despotisme, die ons bestaan vervloeken.’ Waarom zijn gevestigde samenlevingen dan zo dominant geworden als waren ze niet altijd nuttig?

Volgens het verhaal van Man the Hunter heeft het antwoord te maken met de voordelen van sociale complexiteit. ‘Landbouw zou veel meer mensen kunnen ondersteunen dan jagen’, schreef Diamond, ‘zij het met een lagere levenskwaliteit.’ Het ondersteunen van veel meer mensen heeft zijn voordelen, waaronder een versnelde accumulatie van cultuur, met meer sociale instellingen en complexere politieke en economische omstandigheden. systemen. Volgens het Man the Hunter-verhaal werden eenvoudige, kleine groepen jager-verzamelaars onvermijdelijk ingehaald door grote en complexe gevestigde samenlevingen die landbouw bedreven. Vanuit dit perspectief zijn ‘eenvoudige’ jager-verzamelaars opnieuw overblijfselen uit het verleden van de mensheid. Ze genieten misschien van een aantal voordelen, zo luidt het Man the Hunter-verhaal, maar omdat ze in kleine, mobiele bands leven, zullen ze voor altijd de voordelen van een grote, complexe samenleving missen.

Dit verhaal van sociale evolutie is nu meer dan een halve eeuw oud. Tegenwoordig blijft dit voortbestaan dankzij het werk van Diamond, Yuval Noah Harari en andere onderzoekers die, ook al behandelen ze jager-verzamelaars met respect, nog steeds beweren dat zich vestigen een vorm van vooruitgang is, die leidt tot meer sociale complexiteit, met bijbehorende politieke en economische gevolgen. voordelen. En dus wordt de landbouw nog steeds gezien als een controlepost op de eenrichtingsweg naar vooruitgang en de ontwikkeling van grote samenlevingen. Het blijft een bekend verhaal. Het is ook verkeerd.

Nieuw onderzoek onder jager-verzamelaarsgemeenschappen laat zien dat de sociale netwerken die deze populaties door mobiliteit creëren groter kunnen zijn dan ooit verwacht. Deze netwerken, gedefinieerd door beweging, kunnen ook verantwoordelijk zijn voor het ontstaan van enkele kenmerken waarvan men denkt dat ze mensen onderscheiden van onze naaste niet-menselijke primaatverwanten. De beweging van jager-verzamelaars kan de opkomst van een complexe, cumulatieve cultuur verklaren en ons vermogen om een hoog niveau van genetische diversiteit te behouden, zelfs als de populatieomvang afneemt tot zeer, zeer lage aantallen. In plaats van een verouderde manier van leven te vertegenwoordigen, kan mobiliteit de sleutel vormen tot het voortbestaan van deze bevolkingsgroepen, ondanks de druk om zich te vestigen. Deze samenlevingen zijn niet de overblijfselen van een verouderde, oeroude manier van leven uit een ver verleden. Voor veel jager-verzamelaars in de 21e eeuw is mobiel blijven een bewuste keuze, omdat het grote en complexe samenlevingen mogelijk maakt – samenlevingen die meer op mobiele constellaties lijken dan op dorpen of steden.

Ze blijven mobiel zodat ze kunnen deelnemen aan grote en complexe samenlevingen

Dus, hoe heeft het Man the Hunter-verhaal het verkeerd gedaan? Een primair probleem is dat de meeste onderzoekers die aan het symposium deelnamen, korte perioden tussen één enkele groep jager-verzamelaars hadden doorgebracht. Zij ook limiteerde veldwerk naar de kleine kampen of nederzettingen waar deze mensen tijdelijk verbleven. Hoewel onderzoekers gedetailleerde verslagen verzamelden van dagelijkse gebeurtenissen, zelfs tot aan de calorie-inname van individuen, werden ze beperkt door een aan nederzettingen gebonden visie op de potentiële omvang van de sociale wereld van jager-verzamelaars.

In de 21e eeuw blijven jager-verzamelaars kiezen voor een leven dat bijna voortdurend in beweging is, niet alleen om hulpbronnen te vinden. Ze blijven mobiel, zodat ze kunnen deelnemen aan grote en complexe samenlevingen, verspreid over gebieden die wedijveren met de omvang van de grootste steden op aarde. Dit is het verhaal waarvan ik hoopte dat de Mbendjele BaYaka mij kon helpen het te vertellen. Dit is de reden waarom ik naar een Congolees regenwoud was gekomen, op zoek naar sporen van degenen die weigeren zich te vestigen in een sedentaire wereld.

De vier Mbendjele BaYaka-mannen die ons rondleidden, legden uit dat de tijdelijke kampen die we eerder hadden bezocht alleen tijdens het regenseizoen waren bewoond. De specifieke locaties van deze kampen waren strategisch geselecteerd, zeiden ze, om te helpen bij de jacht op klein wild. Het regenseizoen was nu voorbij en we kwamen aan het einde van het visseizoen, genaamd kombi, dat ongeveer twee maanden duurt, meestal van januari tot februari. Met de seizoenswisseling waren de meeste Mbendjele BaYaka-families tijdelijk verhuisd naar de belangrijkste rivier van de regio, de Motaba.

Op een middag, toen we op het punt stonden onze zoektocht op te geven en een plek te zoeken om onze tenten op te zetten voor nog een nacht, vonden we het nieuwe kamp. Het was klein: slechts vier hutten op een open plek in het bos, elk gemaakt van bananenbladeren die een structuur van boomtakken bedekten. In het kamp ontdekten we dat het elke paar maanden wisselen van nederzettingslocatie slechts een van de vele ritmes was die de mobiliteit van Mbendjele BaYaka volgt.

Zelfs nadat we de kampen voor het visseizoen hadden bereikt, werd het moeilijk om de personen te vinden die we wilden interviewen, omdat mensen elke ochtend, lang voordat de zon opkwam, het kamp verlieten om te vissen, jagen of op zoek te gaan naar brandhout, zaden, wilde knollen of de groene maniokbladeren nodig voor saka saka, een lokale delicatesse gemaakt met pindapasta en de olie uit palmnoten. Deze reizen konden een paar uur tot een paar weken duren, en konden de verzamelaars ver van hun kampen brengen. Dit maakte ontmoetingen uiterst onvoorspelbaar, en we moesten lang voor zonsopgang wakker worden om individuen te vangen voordat ze op pad gingen om te foerageren; of wacht tot laat in de avond tot ze terugkomen; of zelfs een aantal dagen doorbrengen in de hoop dat ze uiteindelijk terug zouden komen.

We waren van plan met iedereen te praten in elk kamp dat we bezochten, maar na ongeveer een week wachten moesten we het soms opgeven. Het bestuderen van mobiele samenlevingen blijkt niet eenvoudig te zijn. Als we eindelijk iemand ontmoetten met wie we hoopten te praten, stelden we hen vragen over hoe ze hun dagen doorbrachten, hun reizen, hun relaties met hun familie en de bredere gemeenschap. We waren geïnteresseerd in bewegingspatronen, maar vaak ging een interview ook in andere richtingen. Soms kregen we rupsen, honingraat, yams en andere delicatessen uit het bos om te proberen. Soms leerden we foerageertechnieken.

In de visseizoenkampen, naast de Motaba, in de regio Likouala, bevonden we ons in het hart van de route die ooit werd gevolgd door een van de grootste uitbreidingen van de landbouwpopulaties ter wereld. Deze landbouwpopulaties verspreidden zich over het Afrikaanse continent, dat voorheen alleen werd bewoond door mobiele jager-verzamelaars, en domineerden uiteindelijk. Tegenwoordig zijn er in Centraal-Afrika nog steeds veel groepen jager-verzamelaars, maar elders in Afrika is dit niet het geval. In het Congobekken beoefenen slechts een twintigtal culturele groepen nog steeds de jacht en het verzamelen als hun belangrijkste bestaansmiddel. De Mbendjele BaYaka zijn een van deze groepen.

Er wordt aangenomen dat het stroomgebied van de Congo in Centraal-Afrika ongeveer 5.000 jaar geleden zijn landbouwrevolutie heeft meegemaakt, hoewel er aanwijzingen zijn dat mensen een paar duizend jaar eerder gewassen hebben verbouwd en zelfs zijn begonnen met het verzamelen van hulpbronnen (zoals overblijfselen van potscherven in de regio suggereren). . Vanuit de hooglanden van Kameroen begonnen de voorouders van de hedendaagse Bantu-taalsprekers zich oostwaarts en zuidwaarts te verplaatsen totdat ze zich uiteindelijk over het hele continent vestigden, met gedomesticeerde gewassen, talen, culturele praktijken, grootschalige permanente nederzettingen en nieuwe begrippen als eigendomsrechten en de verdediging van territorium.

Centraal-Afrika heeft de grootste populatie mobiele jager-verzamelaars ter wereld

Het verhaal van de sociale evolutie dat onderzoekers in de twintigste eeuw naar voren hebben gebracht, suggereert dat de komst van deze boeren – met hun superieure technologie, productiemiddelen en sociale organisatie – de plaatselijke jager-verzamelaars overmeesterde, hen uit hun thuisland verdreef en ervoor zorgde dat hun samenlevingen instorten. De Mbendjele BaYaka en andere jager-verzamelaars hebben het echter volgehouden, en Centraal-Afrika heeft de grootste populatie mobiele jager-verzamelaars ter wereld.

Tegenwoordig leven er naar schatting nog zo’n 250.000 tot 350.000 mensen voornamelijk afkomstig van jagen en verzamelen in het Congobekken, ondanks sterke overheidsinspanningen, beginnend in de jaren vijftig in heel Centraal-Afrika, met als resultaat dat velen zich in dorpen vestigden of opgingen in de omringende markteconomieën. Deze jager-verzamelaars veranderen vaak van woonplaats, zijn meestal egalitair en beoefenen delen niet als een keuze maar als een verplichting. Hoewel ze regelmatig contact hebben met de omliggende boerenbevolking, tot het punt dat ze zelfs hun taal spreken, en voorwerpen, voedsel en andere bosproducten met hen uitwisselen tegen marktgoederen, zijn ze erin geslaagd hun manier van leven honderdduizenden jaren lang te behouden. jaren.

In de jaren 2020 leven ze nog steeds in kleine tijdelijke kampen, bestaande uit vijf tot tien hutten gemaakt van maniok- en weegbreebladeren, waar ongeveer tien tot vijftig individuen verblijven. Er wordt soms aangenomen dat deze tijdelijke kampen worden verklaard door ontheemding: jager-verzamelaars worden tot deze manier van leven gedwongen door de uitbreiding van landbouwgebieden. De jager-verzamelaars uit Centraal-Afrika leven echter al meer dan 100.000 jaar op zeer vergelijkbare wijze. Ondanks dominante verhalen over de menselijke evolutie zijn deze kleine groepen erin geslaagd hun manier van leven voort te zetten tot in de 21e eeuw. En ook al zijn ze soms omringd door gevestigde samenlevingen, ze hebben ervoor gekozen om niet over te stappen op de landbouw, geen goederen te vergaren, niet in grotere groepen te leven en de moeilijkheden van mobiel blijven niet uit de weg te gaan.

Volgens het traditionele verhaal van de menselijke evolutie veroorzaakt de opkomst van de landbouw een onvermijdelijke cascade van gebeurtenissen, waaronder sedentarisering, bevolkingsgroei en hiërarchische sociale structuren. Naarmate de landbouwpraktijken zich over Afrika verspreidden, zorgde de teelt van gewassen ervoor dat samenlevingen hulpbronnen konden accumuleren en de onzekerheid konden wegnemen die gepaard gaat met foerageren. Als gevolg hiervan nam de populatie enorm toe: er konden meer monden worden gevoed zodra een samenleving niet langer afhankelijk was van de onvoorspelbaarheid van het vinden van voedsel in het wild. Oppervlakkig gezien lijkt vestiging een veiliger, betrouwbaarder en wenselijker manier van leven te bieden. Dit maakt het moeilijk te aanvaarden dat sommige mensen eenvoudigweg geen agrarische levensstijl hebben gewild. Het maakt het gemakkelijk om te geloven dat de vooruitgang slechts in één richting beweegt.

De adoptie van de landbouw was echter geen definitieve eenrichtingstransitie. Veel samenlevingen ‘experimenteerden’ met landbouw zonder er volledig afhankelijk van te worden. In andere gevallen keerden samenlevingen die ooit volledig afhankelijk waren van de landbouw, later terug naar de jacht en het verzamelen. Misschien wel een van de interessantste voorbeelden is dat van de Numisch sprekende jager-verzamelaarsgroepen van het Great Basin (inclusief Californië), zoals de Shoshone. Deze groepen, die biologische en taalkundige afstammelingen waren van de oorspronkelijke maïstelers in Mexico en het zuidwesten van de Verenigde Staten, lieten hun agrarische levensstijl ongeveer 1000 jaar geleden volledig varen. Niet alleen dat, maar hun stopzetting van de landbouw lijkt hun snelle verspreiding over het Colorado-plateau te hebben vergemakkelijkt, wat mogelijk wijst op het adaptieve karakter van een jacht- en verzamellevensstijl.

De benodigde tijd en energie voor de landbouw kunnen worden besteed aan het verzamelen van voedsel, ambachtelijke productie, rituelen of het vertellen van verhalen

Zelfs in de Vruchtbare Halve Maan, waar naar men aanneemt dat agrarische samenlevingen zich voor het eerst hebben gevestigd, gaapt er een gapende kloof van drieduizend jaar tussen het vroegste bewijs van gecultiveerde wilde granen en het verschijnen van de eerste gedomesticeerde gewassen. Deze kloof wordt zelfs nog opvallender wanneer herhaalde experimenten hebben aangetoond dat, onder gesimuleerde neolithische omstandigheden, gewassen op betrouwbare wijze kunnen worden gedomesticeerd (door het selecteren en cultiveren van belangrijke mutaties in verschillende generaties planten) in slechts 20 tot 30 jaar. Waarom deden verzamelaars, die in een gebied woonden dat zo landbouwgevoelig was, er 3000 jaar over om een inspanning van 30 jaar te volbrengen? Misschien is de onvermijdelijke eenrichtingscascade die door de landbouw wordt gegenereerd, noch onvermijdelijk, noch eenrichtingsverkeer. Misschien was de gevestigde landbouw niet altijd de meest wenselijke route naar ‘vooruitgang’. Gedurende onze evolutionaire geschiedenis hebben menselijke samenlevingen vaak nagedacht over de voor- en nadelen van het aannemen van een volledig agrarische levensstijl. En soms kozen die samenlevingen ervoor om mobiel te blijven.

Er zijn aanwijzingen dat de vroege teelt van gewassen door verzamelaars over de hele wereld (inclusief die uit de Vruchtbare Halve Maan) meer op een seizoensstrategie leek dan op een landbouwrevolutie. Deze verzamelaars hebben mogelijk geprofiteerd van momenten waarop de grond vruchtbaar was na de seizoensgebonden overstromingen van meren en rivieren. In tegenstelling tot de ‘serieuze’ landbouw, die intensief bodemonderhoud, onkruidbestrijding, dorsen en wannen na de oogst met zich meebracht, stelde deze opportunistische strategie mensen in staat alleen zaden te verbouwen als de grond van nature vruchtbaar was. De benodigde tijd en energie voor de landbouw zouden in plaats daarvan kunnen worden besteed aan het verzamelen van wild voedsel, ambachtelijke productie, rituelen of het vertellen van verhalen. Bovendien zouden uiterwaarden vruchtbaar kunnen opleveren, het ene jaar wel, maar het andere jaar niet. Het zich bezighouden met dit soort seizoensgewassenteelt bood gemeenschappen weinig prikkels om zich op een bepaalde locatie te vestigen, of om een specifiek stuk land te monopoliseren door een begrensd gebied af te bakenen. Met andere woorden: het is waarschijnlijk dat jager-verzamelaargemeenschappen, toen en vandaag de dag, het sedentisme verwierpen, niet omdat ze niet in staat waren landbouwpraktijken over te nemen, maar omdat ze mobiel wilden blijven. Dit lijkt de aanpak te zijn geweest van jager-verzamelaars in Centraal-Afrika.

De komst van boeren in de regio en hun seizoensgebonden teelt van yams, palmnoten, maniok en andere gewassen leidden tot soms extreme culturele transities voor lokale jager-verzamelaars, waarbij nieuwe relaties, talen, vormen van uitwisseling en praktijken betrokken waren. Hoewel deze bredere culturele transities wijdverspreid waren, bleven veel jager-verzamelaarsgemeenschappen leven zoals ze altijd hadden gedaan. Bovendien blijkt uit nieuw genetisch onderzoek dat de meeste kleinschalige jager-verzamelaarsgroepen bleven bloeien na de komst van boeren, in plaats van op de rand van uitsterven te worden gedreven – zelfs als ze omringd waren door grote landbouwgemeenschappen. Welke rol heeft mobiliteit gespeeld in hun succes? Was beweging slechts een bijproduct van de levensstijl van jager-verzamelaars of iets fundamentelers?

Tegenwoordig leven jager-verzamelaars vaak in tijdelijke kampen van 10 tot 50 mensen, verspreid over het landschap. De omvang van deze kampen is misschien de reden waarom archeologen en antropologen geloofden dat jager-verzamelaarsverenigingen kleine groepen waren die voornamelijk bestonden uit verwante families die de hulpbronnen deelden waarop ze foerageerden of jaagden. Het systematisch delen van voedsel werd gezien als een manier om de gevaren te verminderen die gepaard gaan met het onvermogen om hulpbronnen te vergaren. En de beweging van deze groepen werd slechts gezien als een onvermijdelijk gevolg hiervan – een gevolg van het leven in onzekere omgevingen en het niet verzamelen van hulpbronnen. Volgens deze verklaring verplaatsten jager-verzamelaars zich alleen omdat het voedsel opraakte.

Als gevolg hiervan heeft het meeste onderzoek naar de mobiliteit van jagers-verzamelaars zich geconcentreerd op de manieren waarop de uitputting van hulpbronnen en andere ecologische omstandigheden beweging bepalen. In dit onderzoek wordt nagegaan hoe vaak en hoe ver kleine groepen jager-verzamelaars zich hadden moeten verplaatsen om meer overvloedige omgevingen te bereiken om te foerageren. Maar deze verklaring houdt geen rekening met alle waarneembare dynamieken in de meeste jager-verzamelaarsgemeenschappen. Ja, de Mbendjele BaYaka verhuizen kampen als de hulpbronnen schaars worden of als het seizoen verandert. Ze ondernemen ook routinematig lange reizen van meerdere dagen en honderden kilometers om te jagen of te vissen zonder hun verblijfskamp te veranderen. En sommige reizen hebben niets met hulpbronnen te maken. Mbendjele BaYaka verlaat soms hun kamp om echtgenoten te zoeken, vriendschappen te sluiten of deel te nemen aan grote herdenkingsceremonies genaamd eboka, waar mensen samen zingen en mokondi masana's (rituelen rond bosgeesten) van elkaar kopen - in feite de langste reizen die Mbendjele heeft gemaakt BaYaka moet aan dergelijke ceremonies deelnemen en ook verre familieleden bezoeken.

Dit is geen nieuw fenomeen. Jacques Lalouel, een arts en antropoloog die in de jaren veertig en vijftig met de BaYaka werkte, doet verslag van ontmoetingen met mensen die waren teruggekeerd van rondreizen van 800 km. Genetisch en antropologisch onderzoek van onze groep heeft dit soort sociale interactie op zelfs nog diepere tijdschalen aangetoond: ondanks dat ze duizenden jaren gescheiden van elkaar hebben geleefd, vermengden en wisselden meerdere jager-verzamelaarsgemeenschappen uit het Congobekken regelmatig culturele voorwerpen uit, zoals als muziekinstrumenten, duizenden jaren voordat er in de regio landbouwuitbreidingen plaatsvonden. Op basis van dit bewijsmateriaal verhuisden de Mbendjele BaYaka en andere groepen in het Congobekken niet simpelweg omdat het voedsel opraakte. Ze verhuisden omdat ze deel uitmaakten van een mobiele samenleving die groot, complex en gedistribueerd was.

Er zijn ook aanwijzingen voor een soortgelijke dynamiek onder jager-verzamelaars in andere delen van Afrika. In 2022 onthulde een vergelijking van de variaties in struisvogeleierkralen tussen Oost- en Zuid-Afrika een 50.000 jaar oud uitwisselingsnetwerk dat deze twee regio's met elkaar verbond, waarbij mensen honderden kilometers reisden om kralen en andere voorwerpen met elkaar uit te wisselen. Soortgelijke systemen hebben ook bestaan onder jager-verzamelaars in andere delen van de wereld, zoals Aboriginal Australiërs of de Wendat-verenigingen uit Noord-Amerika. Het lijkt erop dat beweging gedurende onze evolutionaire geschiedenis nooit alleen een middel was om voedsel te vinden, maar om elkaar over hele continenten te vinden.

Beweging was nooit alleen een middel om voedsel te vinden, maar om elkaar over hele continenten te vinden

In 2014 kwantificeerden onderzoekers het aantal mensen dat bekend was bij twee jager-verzamelaarsgroepen: de Hadza van Tanzania en de Aché van Paraguay. Deze onderzoeken melden dat individuen uit deze populaties wisten dat anderen leefden tussen 80 en 150 km van elkaar verwijderd waren, en dat deze individuen elkaars kampen bezochten om deel te nemen aan collectieve rituelen, samen te jagen, voedsel en nieuws te delen en van elkaar te leren. Deze beweging resulteerde in de creatie van grote sociale netwerken, verspreid over een uitgestrekt gebied.

De onderzoekers schatten dat de gemiddelde Hadza- of Aché-volwassene gedurende zijn hele leven technieken voor het maken van gereedschappen rechtstreeks van ongeveer 300 rolmodellen heeft geleerd. Het grote aantal rolmodellen onder jager-verzamelaars, zo suggereerden de onderzoekers, zou een van de kenmerken kunnen verklaren die mensen onderscheiden van andere soorten: ons ongelooflijke vermogen om in een duizelingwekkend tempo te innoveren en complexe culturen te accumuleren, vereist een groot aantal rolmodellen. Merk op dat onder onze nauwste levende verwanten, de chimpansees, het aantal rolmodellen is gedaald tot twintig. Door toegang te hebben tot veel meer rolmodellen hebben mensen mogelijk een grotere kans gehad om andere mensen te ontmoeten die aanzienlijk betere of efficiëntere culturele ontwikkelingen hadden ontwikkeld. onderscheidende kenmerken. Via deze rolmodellen konden individuen nieuwe eigenschappen leren en daarop voortbouwen, waardoor geleidelijke verbeteringen konden worden aangebracht. Ter vergelijking: chimpansees, die slechts twintig rolmodellen hebben en minder individuen om van te leren, zouden moeite hebben om nieuwe eigenschappen te behouden, laat staan om deze in de loop van de tijd te verbeteren. De Mbendjele BaYaka hebben het belang van mobiliteit voor de overdracht van kennis benadrukt. Het leren van zelfvoorzienende innovaties of nieuwe toepassingen voor medicinale planten is van cruciaal belang om te overleven in de barre regenwoudomgeving waar ze doorheen trekken.

De opkomst en voortstuwing van een complexe cultuur was niet de enige reden waarom jager-verzamelaars mobiel zijn gebleven. Een andere cruciale reden is het zoeken naar echtgenoten uit verschillende regio's, waarbij bevolkingsgroepen vaak expliciete regels hebben die huwelijken tussen mensen uit dezelfde gemeenschap verbieden. Bij de Mbendjele BaYaka is dit niet anders. Tijdens de adolescentie is de mobiliteit vooral uitgesproken, omdat van individuen wordt verwacht dat ze lange reizen maken om echtgenoten te vinden op een plaats die ver genoeg verwijderd is van de lokale gemeenschap. Genetische studies van zowel hedendaagse als prehistorische jager-verzamelaars hebben onthuld dat deze praktijk waarschijnlijk belangrijk was gedurende de geschiedenis van onze soort, omdat het de risico's van inteelt verminderde toen de bevolkingsdichtheid tot lage aantallen daalde. Gedurende onze evolutionaire geschiedenis, toen abrupte klimaatveranderingen tot ernstige bevolkingsafname leidden, zou deze praktijk de veerkracht van menselijke groepen hebben verzekerd.

De aanzienlijke vrije tijd die mobiele jager-verzamelaars genieten, kan op zichzelf als een voordeel worden gezien

Mobiliteit kan een belangrijk instrument zijn geweest voor het creëren van de uitgebreide sociale netwerken die nodig zijn om de levensstijl van jager-verzamelaars – en zelfs de Homo sapiens zelf – cultureel en biologisch levensvatbaar te maken. Hoewel mobiel blijven misschien een nuttige strategie is geweest om het succes en de veerkracht van onze soort in zijn begindagen te verzekeren, welke voordelen biedt de levensstijl van jager-verzamelaars vandaag de dag? Mbendjele BaYaka leeft in nauw contact met de boerenbevolking, en de meesten van hen bewerken zo nu en dan zelfs hun eigen velden. Het zou voor deze jager-verzamelaars zo gemakkelijk zijn om meer betrokken landbouwpraktijken over te nemen en zich te vestigen, zoals zoveel andere mobiele groepen hebben gedaan. En toch kiezen ze ervoor om dat niet te doen.

Tussen 2013 en 2014 woonde een team onderzoekers van University College London samen met Agta-jager-verzamelaars aan de noordelijke kustlijn van de Filipijnen. De regering daar heeft onlangs geprobeerd deze mobiele groepen te vestigen, zoals soortgelijke programma's in het Congobekken, door mensen financiële prikkels te geven om op hun plek te blijven. Terwijl sommige Agta-gemeenschappen zich nog steeds uitsluitend bezighouden met jagen en verzamelen, zijn andere meer sedentair geworden door hun tijd te verdelen tussen foerageren en rijst verbouwen. De Londense onderzoekers wilden onderzoeken wat er gebeurde met de Agta-gemeenschappen die sedentair werden, en de bevindingen hebben geholpen een aantal van de complexiteiten te verklaren die gepaard gaan met sedentair worden.

Zoals voorspeld door traditionele modellen van sociale evolutie die suggereren dat populaties toenemen nadat ze zich hebben gevestigd, ontdekten onderzoekers dat sedentisme en deelname aan de teelt tot veel hogere vruchtbaarheidscijfers leidden, waardoor groepen een hogere bevolkingsdichtheid konden behouden. De uitkomsten waren echter niet allemaal positief. In navolging van wat archeologen hebben opgemerkt voor vroege agrarische samenlevingen, hebben de hogere bevolkingsdichtheid en sedentarisatie onder de Agta de verspreiding van virussen, bacteriën en andere parasitaire infecties vergemakkelijkt, wat zich vertaalde in hogere ziekte- en sterftecijfers, vooral bij kinderen. De onderzoekers ontdekten ook dat mensen die de landbouw adopteerden, elke week ongeveer 10 uur langer werkten, vergeleken met hun foeragerende buren. Deze toename van de werkdruk was vooral uitgesproken onder gevestigde Agta-vrouwen, die werden weggetrokken van huishoudelijke activiteiten om op het veld te gaan werken, waardoor ze half zoveel vrije tijd hadden als vrouwen in foerageergemeenschappen. De aanzienlijke vrije tijd en het feit dat mobiele jager-verzamelaars zoals de Agta hiervan genieten, kan op zichzelf als een voordeel worden gezien. Het zou ook kunnen verklaren hoe deze gemeenschappen tijdens hun leven en van generatie op generatie talloze vaardigheden en kennis konden doorgeven terwijl ze over grote afstanden reisden.

Afrekenen loont niet altijd. Eén maat past niet iedereen, en dat geldt ook voor één levensstijl. Wat echter duidelijk is, is dat mensen nooit zijn gestopt met bewegen. En deze beweging heeft kleine groepen jager-verzamelaars in staat gesteld grote, complexe samenlevingen over de continenten heen te smeden, ondanks wat traditionele modellen van menselijke evolutie suggereren. Gevestigde landbouw is geen controlepunt op een eenrichtingsweg naar vooruitgang. Mobiele samenlevingen zijn altijd onderdeel geweest van ons succes als soort, en ze blijven ons verhaal structureren, zelfs vandaag de dag, nu jager-verzamelaars in de 21e eeuw kiezen voor een mobiele manier van leven. Maar voor de Mbendjele BaYaka in de regenwouden van het Congobekken is mobiliteit niet alleen een manier van leven. Het definieert een hele kosmologie van voortdurende beweging.

‘Stel dat iemand sterft’, legde Phata, een oudere Mbendjele-genezer, in 1997 uit aan zijn antropoloog-vriend Jerome Lewis. ‘Hun lichaam gaat de aarde in. Dode mensen komen er niet meer uit.’ In de grond verandert je lichaam, zei Phata. ‘Maar je geest gaat lopen, die gaat lopen, die gaat lopen, die gaat lopen.’

De jager-verzamelaars van de 21e eeuw die onderweg leven | Aeon-essays
Vrij naar Cecilia Padilla-Iglesias