De Poëzie Van Planetaire Identiteit

Er ontstaat een beweging in de aardwetenschappen om menselijke relaties met elkaar en met een levende aarde opnieuw te conceptualiseren om zo te helpen bouwen aan een toekomst van planetaire harmonie.

Twee en een half millennium geleden stelde de filosoof Empedocles zich een kosmos voor die afwisselend de dominantie van liefde en strijd was. Telkens wanneer de liefde op haar hoogtepunt was, nam het universum als geheel de vorm aan van een bol, de perfecte vorm van omhelzing en gecentreerde verbinding.

Na Empedocles werden kosmische sferen cruciaal voor het representeren van het universum als een harmonieus, beschermend huis binnen een lange traditie van astronomische modellen. In deze geocentrische traditie bevindt onze planeet zich in het hart van een reeks aangrenzende sferen. Elke sfeer buiten de aarde bevat een andere planeet, en de beweging van de sferen brengt kosmische muziek voort, een musica universalis.

Dit ‘beeld van de kosmos’, zoals C.S. Lewis het noemde, is tegenwoordig grotendeels verloren gegaan, maar iets van zijn orde, schoonheid en comfort leeft voort in ons begrip van de planeet die we bewonen. Volgens de terminologie van de moderne geochemie bestaat de aarde uit ‘sferen’: de lithosfeer, de hydrosfeer en de atmosfeer zijn vrijwel concentrisch, hebben zelf complexe cycli en staan met elkaar in wisselwerking, vaak op harmonieuze wijze.

De taal van sferen en harmonie is een krachtige en poëtische manier om de planeet voor te stellen. Het leidde tot het begrip van het leven als een ‘biosfeer’, en meer recentelijk van onze eigen soort die een nieuwe sfeer boven de biosfeer vormt, een omhulsel van intelligentie en technologie dat de ‘noösfeer’ wordt genoemd, de sfeer van noos – een Grieks woord dat ‘geest’ of ‘rede’.

“Het idee van de noösfeer biedt een poëtische achtergrond voor een specifiek soort ‘planetaire identiteit’, een manier om onszelf te zien als deelnemers aan de harmonieën van de planeet.”

Deze visie op de mensheid als een uitgestrekte en potentieel bewuste wereldomvattende laag biedt meer dan een ruimtelijke beschrijving van hoe mensen zich over een groot deel van het aardoppervlak hebben verspreid. Het biedt ook een poëtische achtergrond voor een specifiek soort ‘planetaire identiteit’, een manier om onszelf te zien als deelnemers aan de harmonieën van de planeet, de ene sfeer onder de andere.

Maar de noösfeer is niet het enige beeld van planetaire identiteit dat door de aardwetenschappen wordt geboden. Twee andere visies op de planetaire mensheid zijn de afgelopen vijftig jaar in brede zin invloedrijk geworden. Het ‘Antropoceen’ is officieel voorgesteld als het nieuwe geologische tijdperk waarin we leven, een tijd waarin menselijke activiteiten de aarde in de richting van potentieel catastrofale planetaire ontwrichting duwen. De mensheid in het Antropoceen is geen bol, maar een geologische kracht die een oud systeem destabiliseert.

En de ‘Gaia-theorie’ biedt een derde planetaire visie, een waarin menselijke wezens ambivalente leden zijn van een immens levend lichaam, een zelfregulerend superorganisme ter grootte van een planeet, genaamd Gaia, naar de oude Griekse godin van de aarde.

De kracht van deze paradigma's is dat elk ervan symbolisch minstens even suggestief is als wetenschappelijk provocerend. Elk positioneert mensen in een specifieke planetaire context, ondersteund door een oude metafoor en de poëzie ervan: de kosmische sfeer, de wereldkracht, het collectieve lichaam. Hun poëtica kunnen de eerste hints zijn van de groeiende symbolische aanwezigheid van de planeet in het menselijk leven.

De Noösfeer

In het begin van de jaren twintig werden de Europeanen, naast de verwoestingen van een wereldwijde grieppandemie, geconfronteerd met de massale ondergang van wat H.G. Wells idealistisch ‘de oorlog om oorlog te beëindigen’ had genoemd. Het was een even incongruente tijd voor extreem optimisme over de toekomst van de menselijke samenleving en technologie als welke andere dan ook, en toch koesterden drie denkers die elkaar in Parijs ontmoetten elkaars hoop op een planetaire mensheid. Het trio speculeerde dat mensen over de hele wereld tot een harmonieuze eenheid verbonden waren door middel van rede, culturele verbindingen, handel en technologie.

De geochemicus Vladimir Vernadsky was zojuist vanuit de nieuw gevormde Sovjet-Unie in de Franse hoofdstad aangekomen om lezingen te geven over zijn uitgebreide theorie van de biosfeer. Aanwezig waren de filosoof-wiskundige Édouard Le Roy en de paleontoloog-priester Pierre Teilhard de Chardin. Vernadsky presenteerde een visie op de biosfeer als een levendige, eeuwenoude en planeetbrede levenszone, verweven met andere sferen van planetaire omvang. Hoewel de biosfeer relatief klein van massa was, had hij het vermogen om de energie van de zon te vertalen in levende activiteit die collectief het aangezicht van de aarde transformeerde. Geïnspireerd door de planetaire omvang en invloed van het leven, richtten de drie hun aandacht op de betekenis van de aanwezigheid van de mensheid in dat rijk.

Die focus bracht hen ertoe een nieuw item in de gevestigde geochemische terminologie voor te stellen, een herinterpretatie van de totale som van menselijke activiteit en artefacten als de vorming van een planetaire sfeer.De diversiteit aan ideeën, gedachten, invloeden en technologieën – die opkomen en in wisselwerking staan met de oudere aardse sferen.

In hun ogen werd de noösfeer gevormd door menselijke culturen en technologische kennis die met elkaar verbonden waren in de processen van globalisering, vergelijkbaar met de manier waarop de biosfeer voortkwam uit ecosysteemrelaties tussen uiteenlopende soorten, fysiologieën en metabolisme. In de daaropvolgende decennia introduceerden Vernadsky en Teilhard afzonderlijke conceptualiseringen van de noösfeer, waarbij hun belangrijkste publicaties daarover verschenen midden in en na de tweede, nog dodelijkere wereldoorlog.

Vernadsky beriep zich vaak op de thematische verbanden tussen kosmische sferen, muziek en harmonie. Voor het motto van zijn boek over de biosfeer koos hij verzen van de dichter Fjodor Tyutchev die harmonie bevoorrechte: “Er is een onbezorgde harmonie in alles, een volledige harmonie in de natuur; alleen in onze illusoire vrijheid voelen we ons ermee in strijd.” En in zijn laatste publicatie over de noösfeer concludeerde Vernadsky met de op harmonie gerichte overtuiging dat menselijke democratische idealen ‘in harmonie waren met de elementaire geologische processen, met de natuurwetten en met de noösfeer.’ Dergelijke muzikale associaties bezielen tot op de dag van vandaag onze idealen van leven ‘in harmonie’ met de natuurlijke wereld, zoals geïllustreerd in de lopende resoluties van het Harmony with Nature-programma van de VN.

“De noösfeer zou kunnen fungeren als de potentiële uitdrukking van de biosfeer, technosfeer en infosfeer in grotere harmonie.”

Hedendaagse denkers die geneigd zijn in sferische termen te denken, hebben echter twee minder feestelijke opvattingen over met de mens geassocieerde planetaire sferen geïntroduceerd: de ‘technosfeer’ en de ‘infosfeer’.

Er bestaat bezorgdheid dat de menselijke technosfeer nu een ondraaglijke last voor de biosfeer is: de beste wetenschappelijke schattingen suggereren dat de totale massa van menselijke constructies op de planeet nu gelijk is aan of zelfs groter is dan alle biomassa. Anderen maken zich zorgen dat onze algoritmisch en digitaal gemedieerde cognitieve en sociale omgevingen zijn samengesmolten tot de onderdrukkende vorm van een infosfeer ‘die als een Leviathan boven het denken uitstijgt’. Bovendien betekent de opkomst van een krachtige infosfeer niet alleen dat menselijke gemeenschappen de natuur domineren, maar ook dat ze versplinteren in echokamers en digitale silo's, potentieel zelfs geopolitiek ‘parallelle en vaak concurrerende ‘hemisferische stapels’ van computerinfrastructuur.’

Wat zou harmonie betekenen voor de technosfeer en infosfeer? Ze hebben bijna tegengestelde karakters. De technosfeer bestaat uit de materialen, infrastructuur en machinerie van onze technologieën, samen met de enorme hoeveelheid energie die dat allemaal gebruikt. Ondertussen suggereert de infosfeer een zone van kennisproductie, communicatie, gegevensopslag en betekenisgeving (“cyberspace” is een “regio” van de infosfeer) die materieel minder substantieel is, maar nog steeds afhankelijk is van de technosfeer. Het is bijna alsof een nieuwe etherische atmosfeer (de infosfeer) zich onderscheidde van een nieuwe, zware lithosfeer (de technosfeer).

De disharmonie van de technosfeer ligt in de manier waarop technologieën en infrastructuur de biosfeer ontwrichten door energiebehoeften en door het verdringen van levende organismen. De ontwikkeling van de infosfeer zou deze effecten tot op zekere hoogte kunnen verzachten: mensen kunnen tegenwoordig behendiger met elkaar omgaan in tijd en ruimte door middel van digitale communicatie. Maar hoewel infosferische ontwikkelingen kunnen leiden tot een vermindering van de eisen in de technosfeer, kunnen ze ook de communicatie en kennisvorming verstoren, kakofonie en disharmonieën creëren, het maatschappelijk discours vergrotten, samenzweringsdenken mogelijk maken of zelfs ‘mensen degraderen’.

Een vollediger visie op planetaire sferen zou kunnen helpen structureren hoe we denken over de onderling verbonden uitdagingen van de 21e eeuw. De utopische noösfeer van Vernadsky en Teilhard zou kunnen worden geherformuleerd tot een meer specifieke, ambitieuze visie waarin de noösfeer fungeert als de potentiële uitdrukking van de biosfeer, technosfeer en infosfeer in grotere harmonie. Dit overkoepelende doel zou kunnen dienen als een ideaal, niet ver verwijderd van de recente theorie van planetaire wetenschappers over een ‘werkende volwassen technosfeer, die vervolgens zichzelf in stand houdende planetaire intelligentie kan ontwikkelen’.

Het Antropoceen

Toen de wetenschappers Paul Crutzen en Eugene Stoermer twintig jaar geleden voor het eerst hun idee van ‘het Antropoceen’ presenteerden, definieerden ze het met een krachtige metafoor: een nieuw tijdperk waarin de mensheid voor het eerst optrad als een ‘grote geologische kracht’. Soortgelijke beschrijvingen van de mensheid als een planetaire of geofysische kracht zijn sindsdien prominent aanwezig in de wetenschap en het commentaar van het Antropoceen. De centrale plaats die het concept van geweld in het Antropoceen innam, gaat gepaard met wijdverbreide ongerustheid over de mondiale menselijke invloeden en de antropogene druk op het aardse systeem.

Dit netwerk van natuurkundige metaforen (kracht, impact, druk), opgeschaald naar het planetaire, voert ons naar een andere ervaring van de relatie tussen mens en aarde, een ervaring die verschilt van de harmonie-belovende visie van de sferen. Het Antropoceen heeft een hekel aan de aarde als een dynamisch systeem van talloze krachten, van geofysisch en chemisch tot biologisch, waarvan de diepgaande stabiliteit snel teniet wordt gedaan door een nieuwe megakracht die zich verzamelt uit menselijke samenlevingen en technologieën. Behalve een zwoegende dommerd is de mensheid in het Antropoceen een hersenloze reus, die een oude wereld in ongekende staten stuwt.

De metafoor van de mensheid als een kracht heeft implicaties die verder gaan dan het richten van onze aandacht op de gevaren van het overschrijden van klimaat-‘omslagpunten’ en ‘planetaire grenzen’. Er schuilt een sterke oproep tot actie in het conceptualiseren van de mensheid als een krachtige druk op de oude matrix die wij het systeem van de Aarde noemen. Deze oproep tot actie zorgt ervoor dat het Antropoceen niet alleen een wetenschappelijke geochronologische benaming wordt (zoals eerdere tijdperken, zoals het Holoceen), maar ook een oriëntatie op de aanwezigheid van menselijke krachten, een ‘paradigma verkleed als tijdperk’, zoals politiek theoreticus Jeremy Baskin het heeft genoemd.

De asymmetrie van tijdschalen en stabiliteit tussen mens en planeet, inherent aan de visie van het Antropoceen, voegt urgentie toe aan pogingen om de menselijke techno-sociale kracht(en) te reorganiseren in een planetair stabielere matrix – dat wil zeggen om mondiale arrangementen van menselijke krachten te bereiken die de planetaire grenzen respecteren.

“Er schuilt een sterke oproep tot actie in het conceptualiseren van de mensheid als een krachtige druk op de eeuwenoude matrix die wij het systeem van de Aarde noemen.”

Een groot deel van het debat gaat over de vraag hoe we het gevoel van alarm dat ontstaat doordat we onszelf zien als een uit de hand gelopen geologische kracht, kunnen omzetten in brede veranderingen die de mensheid opnieuw integreren in het aardse systeem. Een ‘goed’ of ‘volwassen Antropoceen’ kan mogelijk zijn, maar wie zal de kosten en risico’s dragen van de bewuste interventies en collectieve zelfregulering die nodig zijn om een dynamisch evenwicht te bereiken tussen meer dan leven, meer dan menselijk en menselijk? krachten op planetaire schaal?

Denk bijvoorbeeld aan een geo-engineeringplan, zoals het idee om sulfaten in de atmosfeer vrij te geven om de binnenkomende zonnestraling te verminderen en het aardoppervlak te koelen. Dergelijke plannen gaan ervan uit dat mensen technologie op planetair niveau bewust kunnen toepassen om de onbedoelde planetaire kracht tegen te gaan die wordt gecreëerd door de som van alle menselijke toepassingen van technologieën op lagere schaal. Gaat dit soort interventie verder dan menselijke instituties en kennis? En wie neemt deel aan het besluitvormingsproces? Hoe zullen de diverse belangen van het meersoortige leven worden vertegenwoordigd?

Het uitbreiden van de identiteit naar een nieuwe schaal, vooral de planetaire, brengt het risico met zich mee dat verschillen in verantwoordelijkheid en kosten onterecht onder een deken van universaliteit worden ondergebracht. Het kan ervoor zorgen dat het geheel monolithischer, inclusiever of egalitairder overkomt dan het in werkelijkheid is. Toch is een van de perspectieven van het bevorderen van een doordachte poëtica van planetaire identiteit juist dat deze de aandacht kan vestigen op inherente spanningen in de relatie tussen collectief en kiesdistrict, aangezien verschillende metaforen en verhalen deze spanningen verschillende vormen en uitdrukkingen geven.

In het geval van het Antropoceen is er een gemakkelijke stap van de metafoor van cumulatieve antropogene kracht naar zorgen over gedifferentieerde menselijke macht, zoals geleerden als Dipesh Chakrabarty hebben opgemerkt. De twee conceptuele systemen van kracht en macht kunnen elkaar beïnvloeden. Met andere woorden, de poëtica van de menselijke planetaire kracht zou onze aandacht voor de ongelijkheid en het misbruik van intramenselijke privileges, verantwoordelijkheden en lasten op zijn best kunnen vergroten in plaats van afleiden.

Gaia

Volgens de Gaia-theorie van James Lovelock en Lynn Margulis leeft de aarde, samen met de levende wezens die verstrikt zijn in haar processen. Hun voorstel was gebaseerd op een belangrijke biologische kwaliteit die volgens hen de biosfeer en de aarde als geheel zouden bezitten: homeostase, het vermogen van een levend organisme om een complexe interne omgeving te moduleren als reactie op veranderingen en zo de omstandigheden van zijn eigen bestaan in stand te houden.

Levende wezens beschikken over een reeks homeostatische mechanismen om de lichaamstemperatuur, pH-niveaus, vochtbalans, concentraties van elementen en ionen en vele andere aspecten van de fysiologie binnen gunstige grenzen te houden. Lovelock en Margulis begonnen ‘geofysiologisch’ te denken dat het geheel van biosferische en geochemische processen een planeetbrede homeostase creëert. Lovelock ondersteunde deze visie met ideeën en taal ontleend aan zijn cybernetica-achtergrond (“feedback loops” en “controlesystemen”) en Margulis situeerde Gaia in haar uitgebreide verkenningen van biologische symbiose.

Voor de planeet stelden Lovelock en Margulis voor dat mechanismen van mondiale homeostase, aangedreven door de biosfeer, zouden kunnen helpen bij het oplossen van wat nu het ‘probleem van de zwakke jonge zon’ wordt genoemd. De helderheid van de zon is in de 4,5 miljard jaar geschiedenis van de aarde met 30% toegenomen, maar de temperatuur op aarde lijkt in verhouding niet significant te zijn gestegen. Toen de zon jonger en zwakker was, was de vroege aarde nog redelijk warm; nu de zon heter schijnt, is de aarde niet in vergelijkbare mate opgewarmd.

Volgens Lovelock en Margulis isde biosfeer heeft geholpen de oppervlaktetemperatuur van de aarde binnen een bereik te houden dat het complexe leven (en vloeibaar water) ondersteunt door het mengsel van gassen in de atmosfeer te reguleren, waardoor het algehele broeikaseffect wordt vergroot of verkleind als reactie op de veranderende sterkte van de hitte van de zon. De koolstofdioxiderijke atmosfeer van de vroege aarde hield toevallig meer warmte van de zon vast. Naarmate de zon warmer werd, begon het fotosynthetische leven meer koolstof uit de circulatie te halen en de atmosfeer met relatief meer zuurstof te vullen. Zoals Lovelock en Margulis het in hun artikel uit 1973 verwoordden: ‘Je kunt ervan uitgaan dat het leven zich in zijn oorsprong heeft gevoed met de gasdeken die het warm hield. Het voortdurende voortbestaan ervan vereiste de vroege ontwikkeling van het vermogen om potentieel ongunstige veranderingen te onderkennen en van processen die zich tegen zulke veranderingen zouden kunnen verzetten.”

Het behoud van een relatief stabiele oppervlaktetemperatuur op een tijdschaal van miljarden jaren, ondanks een verwarmende zon, was een van de duidelijkste voorbeelden van potentiële planetaire homeostase die de twee wetenschappers presenteerden. Temperatuurregulering is van cruciaal belang voor alle organismen, omdat metabolische reacties alleen het beste verlopen in bepaalde temperatuurbereiken (vandaar de kwetsbaarheid voor hyper- en onderkoeling wanneer onze eigen homeostatische mechanismen de extreme externe omstandigheden niet kunnen bijhouden).

“We zijn er zeker van dat de mens Gaia nodig heeft, maar zou Gaia het zonder de mens kunnen stellen?”

De theorie van Gaia’s planetaire temperatuurregulatie herkadert hoe we de recente instroom van broeikasgassen in de atmosfeer begrijpen als gevolg van de menselijke afhankelijkheid van fossiele brandstoffen. Vanuit het Gaiaanse gezichtspunt verstoren mensen de oude Gaiaanse homeostase en thermodynamische regulatie door de verhoudingen van natuurlijke gassen snel te veranderen. Als de planeet en de biosfeer een homeostatische, levende entiteit vormen, hoe kunnen we dan onszelf, een lidsoort, begrijpen die zich zo uit de pas gedraagt met het welzijn van zijn grotere superorganistische lichaam?

De directe analogieën uit de biologie zijn verontrustend, zowel wetenschappelijk als politiek. De Gaia-theorie zou gemakkelijk een portret kunnen ondersteunen van de mensheid als een parasiet in het lichaam van het aardse superorganisme – of, gezien het feit dat wij mensen oorspronkelijk in Gaia zijn ontstaan en zich snel hebben vermenigvuldigd met enorme destabiliserende gevolgen, een kanker die zich uitzaait in een meercellig organisme.

Lovelock zelf benaderde deze bewoording in ten minste één van zijn vroege boeken: ‘Niet zo lang geleden leek het erop dat de mensheid als een kankergezwel op deze planeet was. … We groeiden onbeperkt ten koste van de rest van ons leven. … Het gevaar bestaat op sommige plaatsen nog steeds.’

Vervolgens draaide hij zich echter om om het menselijk zelfbewustzijn te benadrukken: “De bevolking groeit niet langer overal, de industrie is zich veel bewuster van de gevolgen ervan voor het milieu, en er is vooral een groeiend publiek bewustzijn van onze situatie. We zouden kunnen beweren dat de verspreiding van informatie over onze problemen leidt tot de ontwikkeling van nieuwe processen om deze te beheersen, zo niet op te lossen.”

Deze nadruk op het menselijk bewustzijn wijst op een andere kijk op onze soort, versterkt door Gaia: de mensheid als een onvolwassen planetair zenuwstelsel. (Het verwante concept van een mondiaal brein blijft de aandacht trekken.) In 1975 sloten Lovelock en Sidney Epton een stuk over Gaia in de New Scientist af met een opvallende passage waarin ze de mens het anticiperende vermogen toeschrijven dat dierlijke zenuwstelsels bieden:

We zijn er zeker van dat de mens Gaia nodig heeft, maar zou Gaia zonder de mens kunnen? In de mens heeft Gaia het equivalent van een centraal zenuwstelsel en een bewustzijn van zichzelf en de rest van het universum. Via de mens heeft ze een rudimentair vermogen, in staat tot ontwikkeling, om te anticiperen op en zich te beschermen tegen bedreigingen voor haar bestaan. De mens kan bijvoorbeeld over voldoende capaciteit beschikken om een botsing met een planetoïde ter grootte van Icarus af te weren. Kan het dan zo zijn dat de mens in de loop van de evolutie van de mens binnen Gaia de kennis en vaardigheden heeft verworven die nodig zijn om haar voortbestaan te verzekeren?

De visie van de aarde als een levend lichaam zorgt ervoor dat onze planetaire identiteit schommelt tussen een uit de hand gelopen groei en een ontluikend zenuwstelsel. Onlangs heeft de Gaia-theorie bijgedragen aan meer familiale afbeeldingen van de mensheid als een eigenzinnig kind in een gevaarlijk conflict met een potentieel meedogenloze ouder, met een Moeder Natuur. Het laatste beeld suggereert dat mensen en samenlevingen niet slechts lid zijn van Gaia, maar zich, door mondiale interacties, van Gaia kunnen differentiëren in een planetair systeem van schaal en complexiteit dat vergelijkbaar is met de rest van het leven – dat onze planeet in feite dubbel zo groot kan zijn... in leven.

De schrijver Archibald MacLeish zei dat dichters op cruciale momenten ‘het tijdperk kunnen uitvinden’ door ‘de metafoor uit te vinden’. Denkers uit de aardwetenschappen hebben ons opnieuw kennis laten maken met oude kosmische metaforen: werelden van harmonische sferen, immense krachten en collectieve lichamen. De vooruitzichten op een planetaire identiteit in een planetair tijdperk kunnen gedeeltelijk afhangen van de vraag of concepten als de noösfeer, het antropoceen en Gaia een resonerende symbolische dimensie kunnen bieden, waardoor we de mythen en metaforen waarmee we onze relaties met elkaar, de levende wereld en de aarde opnieuw articuleren.

Vrij naar Boris Shoshitaishvili, een wetenschapswetenschapper met een achtergrond in evolutiebiologie, vergelijkende literatuurwetenschap en oude Griekse epische poëzie. Hij is een fellow van het Berggruen Instituut in 2022-2023.